Wereldwijd is abortus een juridisch, maar vooral moreel discussiepunt. Wetgeving rondom wat wel en niet mag bij afbreking van een zwangerschap is zowel in de politieke arena als op straat een terugkomend onderwerp van gesprek. Niet alleen ver van huis, ook in Europa is de mogelijkheid om te kiezen voor abortus niet vanzelfsprekend.
Het hebben van een keuze
Opvattingen over het zelfbeschikkingsrecht van de vrouw, het recht op kwaliteit van leven van moeder en kind en de levensvatbaarheid van de foetus ontwikkelen zich door de jaren heen en zijn geen exacte wetenschap. Ook bij de evaluaties van de abortuswet in Nederland worden deze ethische en medische dilemma’s steeds opnieuw bekeken. Dit maakt ook dat abortus altijd onderwerp van discussie zal blijven, mede bepaald door cultuur en religie.
Om de abortuswetgeving in een bredere context te plaatsen heeft Fiom een overzicht van de ontwikkelingen rondom de wetgeving in Europa gemaakt.
Abortus niet in heel Europa toegestaan
Wetgeving en praktijk rond abortus verschillen sterk per land. In het internationaal recht is er niets dat voorschrijft dat abortus wel of niet is toegestaan. Wel sprak het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in 2010 uit dat een verbod op abortus een schending van het Europees Mensenrechtenverdrag is wanneer de gezondheid of het leven van de vrouw wordt bedreigd of als de zwangerschap voortkomt uit een verkrachting[i].
Bron: Center for Reproductive Rights
In Europa zien we dat abortus vaak onder voorwaarden is toegestaan. Katholieke landen hebben over het algemeen strengere abortuswetgeving. Zo was Ierland in 2013 het één na laatste land binnen de EU dat abortus legaliseerde, al deden zij dit destijds onder de strenge voorwaarde dat het leven van de vrouw in gevaar moest zijn. Malta is nog het enige land met een absoluut abortusverbod. Wat betekent dat het onder alle omstandigheden verboden is, met flinke gevangenisstraffen voor zowel de vrouw als arts wanneer er toch een abortus plaatsvindt.
In de kleine Europese staten als Andorra en Liechtenstein is abortus eveneens alleen toegestaan als het leven van de zwangere vrouw in gevaar is. In Andorra vond enige jaren geleden discussie plaats over de legalisering van abortus. Maar het Vaticaan gaf naar aanleiding van deze discussie direct een waarschuwing af[ii]. Als abortus wordt gelegaliseerd treedt de bisschop van Andorra – tevens co-prins – af. Met dreiging van een crisis is legalisering daarom voorlopig weer van de baan.
Iets dichter bij huis, bij onze Duitse oosterburen, is abortus al gelegaliseerd tot 12 weken en daarmee is de discussie afgedaan zou je zeggen. Maar door een in 1933 opgestelde anti-abortuswet was het tot in 2022 niet toegestaan dat artsen publiekelijk informatie geven over abortussen. Zelfs aangeven dat je het als arts doet, was strafbaar en kon hoge boetes tot gevolg hebben. Dit terwijl reclame tégen abortus wel altijd heeft gemogen[iii]. In het belang van goede en betrouwbare informatie voor ongewenste zwangere vrouwen zorgde deze wetgeving voor veel onbegrip in Duitsland. In juni 2022 stemde het parlement voor het schrappen van deze passage in de abortuswetgeving en mogen abortusartsen hun werkzaamheden publiek onder de aandacht brengen (bron: NYTimes)
Wanneer we verder richting Oost-Europa reizen, naar Polen, dan zien we dat de abortuswet steeds verder wordt aangescherpt. Sinds begin 2021 is abortus in Polen alleen toegestaan als de vrouw in levensgevaar is of als zij zwanger is als gevolg van incest of verkrachting. In de praktijk zijn er in Polen echter ook vrouwen die wel aan deze strenge voorwaarden voldoen, maar desondanks geen arts vinden die de abortus wil uitvoeren. Zij weigeren op religieuze gronden de behandeling uit te voeren. Polen voert daarnaast een zogenaamd zwangerschapsregister in. Alle zwangerschappen dienen door medici vastgelegd te worden in dit register. Voorstanders van het register stellen dat het de zorg voor zwangere vrouwen zal verbeteren en dat hiermee wordt voldaan aan aanbevelingen van de Europese Unie. Tegenstanders vrezen daarentegen dat het een extra controlemiddel is om het uitwijken naar het buitenland voor abortus of wenden tot illegale abortus (bijvoorbeeld met de abortuspil) ook onmogelijk te maken.
De terughoudendheid van artsen in het uitvoeren van een abortus is ook het geval in Italië, een van de weinige landen die een register bijhoudt van de artsen die gewetensbezwaar hebben bij abortus. Vrije en veilige abortus is in Italië sinds 1978 wettelijk gegarandeerd, maar de toegang tot abortus is in de afgelopen 20 jaar afgenomen. Het aantal artsen dat weigert abortussen uit te voeren op morele gronden is gestegen van 62,8% in 1997 tot 70,9% in 2016. Dat is het hoogste percentage sinds de registratie in Italië[iv].
Wanneer we kijken naar de Europese Unie vindt een vergelijkbare ‘strijd’ plaats, zo schrijft Europees Parlementariër Sophie in ’t Veld. “Ook in het Europees Parlement pleiten conservatieve politici, vaak Pools of Italiaans, al jarenlang voor een Europese versie van de omstreden Amerikaanse Gag-rule.” Dit is de regel die voor het eerst in de VS in de jaren tachtig werd ingevoerd en onder Trump opnieuw van kracht werd: non-profit organisaties die informatie geven over onderwerpen als anticonceptie en abortus krijgen geen geld meer.[v]
In de landen waar abortus is toegestaan zie je vooral op de voorwaarde van de zwangerschapstermijn verschillen ontstaan. De wettelijke grens van 24 weken in Nederland is in de praktijk maximaal 22 weken, omdat artsen op twee weken nauwkeurig kunnen bepalen hoe ver de zwangerschap gevorderd is.
Uitwijken naar het buitenland
Voor vrouwen in alle EU-landen geldt dat zij naar het buitenland mogen gaan voor een abortus. Zo wijken naar schatting jaarlijks duizenden Poolse vrouwen uit naar Duitsland, Slowakije, Oostenrijk en soms Nederland voor een behandeling.[vi] Dit is lang niet voor iedereen een optie, omdat zij bijvoorbeeld hier geen geld voor hebben. Bovendien maakt de zwangerschapsregistratie die in 2022 in Polen werd ingevoerd deze optie veel lastiger. De effecten hiervan zijn nog onbekend.
De cijfers
In Nederland is het aantal abortussen relatief laag: 8,9 op de duizend vrouwen in de vruchtbare leeftijd ondergaat een abortus[vii]. Dit betekent dat zo’n 1 op 10 zwangerschappen wordt afgebroken door middel van een abortus[viii], in tegenstelling tot de soms genoemde 1 op de 7 zwangerschappen. In vergelijking met andere Europese landen is dit relatief laag, wanneer je rekening houdt met de toegang tot abortus in de diverse landen. Samen met Duitsland, Zwitserland en België behoort Nederland tot de landen met de laagste abortuscijfers ter wereld.
Bij abortussen in Nederland ging het in 2020 bij 91% van de gevallen om behandelingen uitgevoerd bij vrouwen woonachtig in Nederland en bij 9% om behandelingen bij vrouwen woonachtig in het buitenland (IGJ, 2021[ix]). Vrouwen komen bijvoorbeeld naar Nederland, omdat hun zwangerschap te ver gevorderd is om in hun eigen land nog abortus te laten uitvoeren of omdat het in hun eigen land niet is toegestaan. Zweden valt met het relatieve hoge abortuscijfer op in vergelijking met andere West-Europese landen. Dit komt omdat er in Zweden meer pragmatisch wordt omgegaan met abortus[x].
Effect van abortuswetgeving
Wanneer er discussie is over abortus hoor je regelmatig het argument dat een ruime abortuswetgeving bijdraagt aan het (hoge) aantal abortussen dat in het land wordt uitgevoerd. Het Guttmacher Institute, een toonaangevend onderzoeksinstituut gericht op seksuele en reproductieve gezondheid, deed onderzoek naar deze relatie. Zij concluderen dat strenge wetgeving niet zorgt voor vermindering van het aantal abortussen in een land. De wetgeving heeft alleen tot gevolg dat de abortussen die worden uitgevoerd minder veilig zijn. Wat we hieruit kunnen opmaken is dat je het aantal abortussen dus niet verlaagt door de mogelijkheden van de vrouw te beperken. Veel belangrijker is om aandacht en zorg te hebben voor het voorkomen van ongewenste zwangerschappen en voor de vrouwen die toch ongewenst zwanger raken.
Bron: guttmacher.org/infographic/2018/highly-restrictive-laws-do-not-eliminate-abortion (2018)
Belangrijke ontwikkelingen
2023: Polen
Een Poolse activist is veroordeeld omdat ze abortuspillen heeft gegeven aan een zwangere vrouw. De activist moet gedurende acht maanden elke maand dertig uur een taakstraf uitvoeren. De abortusactivist zei in de rechtbank de pillen te hebben geleverd aan een vrouw die slachtoffer was van huiselijk geweld.
2022: Nederland
Per 1 januari is de abortuswet van kracht waarin de verplichte beraadtermijn van 5 dagen is komen te vervallen. Vanaf nu wordt gesproken over een flexibele beraadtermijn: de benodigde bedenktijd wordt bepaald door de vrouw in samenspraak met de arts. Dit kan 0 dagen, maar ook 10 dagen zijn.
2022: Europese Unie
Het Europees Parlement heeft in juli opgeroepen een recht op abortus vast te leggen in het grondrechtenhandvest van de Europese Unie. De oproep komt voort uit bezorgdheid over de Verenigde Staten, waar vrouwen door een uitspraak van het hooggerechtshof niet langer overal een zwangerschap kunnen afbreken. Volgens Europarlementariërs dreigt iets soortgelijks te gebeuren in sommige EU-landen, zoals in Polen. Dat dit ook werkelijkheid wordt lijkt onwaarschijnlijk, omdat alle lidstaten ermee zouden moeten instemmen.
Europarlementariërs vragen de Europese Commissie verder om hulporganisaties te hulp te schieten die geldstromen uit de VS zien opdrogen omdat ze abortus elders in de wereld mogelijk maken. Een deel van het Europees Parlement verzette zich tevergeefs tegen de oproep. ChristenUnie-Europarlementariër Peter van Dalen spreekt van "een van de meest absurde resoluties over abortus" en "een zwarte dag voor Europa". D66-collega Samira Rafaela daarentegen is trots op de oproep en maant de Europese Commissie om er snel mee aan de slag te gaan.
2022: Spanje
In maart liepen zo’n 9.000 mensen mee in een protest in Madrid tegen abortus. Aanleiding voor de demonstratie is het voornemen van de Spaanse regering om toegang tot abortus in openbare ziekenhuizen wettelijk te garanderen.
Vrouwen in het overwegend katholieke land krijgen nog regelmatig te maken met artsen die weigeren de procedure uit te voeren op grond van gewetensbezwaren. In sommige regio’s moeten vrouwen daardoor honderden kilometers reizen voor een abortus.
De regering bereidt een wet voor die ervoor moet zorgen dat alle openbare ziekenhuizen abortussen uitvoeren. Tevens wil ze protesten buiten abortusklinieken verbieden als ‘intimidatie’. Ook moeten minderjarigen van 16 en 17 voortaan een zwangerschap kunnen beëindigen zonder toestemming van hun ouders, zoals in andere Europese landen het geval is.
2022: Frankrijk
Het Franse parlement heeft in februari ingestemd met een verlenging van de abortustermijn. Het wetsvoorstel zorgt ervoor dat abortus in Frankrijk mogelijk is tot 14 weken in plaats van de 12 weken die tot nu toe gold. Jaarlijks moeten circa tweeduizend Franse vrouwen naar het buitenland voor een abortus, omdat de wettelijke termijn overschreden is. In 2019 kwamen hiervan ruim 700 vrouwen naar Nederland. Een deel van deze vrouwen zal nu wel in Frankrijk behandeld kunnen worden.
In Frankrijk heeft men te maken met een tekort aan artsen die abortus willen uitvoeren en sluiten steeds meer abortuscentra, wat de toegang tot abortus in het land verminderd. Dit wetsvoorstel wordt gezien als een antwoord op die ontwikkeling. Het wetsvoorstel bepaalt ook dat vroedvrouwen een instrumentele abortus mogen uitvoeren. Zij mochten sinds 2016 al medicamenteuze abortus uitvoeren.
2021: Nederland
In de Tweede Kamer is een motie van GroenLinks en PvdA aangenomen om de verplichte beraadtermijn van 5 dagen uit de Wet afbreking zwangerschap te schrappen. Deze motie is nog niet uitgevoerd door het (demissionaire) kabinet. Wel is daarnaast door D66 een initiatiefwet gemaakt die hetzelfde doel heeft, namelijk het schrappen van de verplichte bedenktijd. In het nieuwe wetsvoorstel wordt gesproken over het bepalen van de benodigde bedenktijd door de vrouw in samenspraak met de arts. De wetswijziging zal op zijn vroegst in 2022 van kracht worden.
2021: Polen
Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelt op 7 mei 2021 dat het Constitutioneel Hof in Polen onwettig is. Dit Poolse Hof had eerder uitspraak gedaan in een aantal controversiële zaken. Zo oordeelde het dat de abortus van een foetus met een aangeboren afwijking in strijd is met de grondwet. Dit leidde ertoe dat de abortuswet in Polen nog verder werd aangescherpt en abortus zo goed als onmogelijk is in Polen.
Het oordeel van het Hof brengt de gezondheid van vrouwen in gevaar. Het is in strijd met de verplichtingen van Polen onder internationale mensenrechtenverdragen om af te zien van maatregelen die de rechten van vrouwen op seksuele en reproductieve gezondheidszorg terugdraaien[xi].
Volgens vrouwenorganisaties vinden er jaarlijks circa 1.100 legale abortussen plaats in Polen. Maar jaarlijks zo’n 200.000 Poolse vrouwen die voor abortus kiezen zijn gedwongen dit illegaal te doen in eigen land of gaan naar het buitenland.
2020: Noord-Ierland
In Noord-Ierland wordt in 2020 abortus legaal. Noord-Ierse afgevaardigden in Westminster stemden voor wijziging van de wet die abortus mogelijk maakt. Daarmee valt abortus niet langer onder het strafrecht. Dit betekent dat vrouwen in Noord-Ierland op verzoek abortus kunnen krijgen tot 12 weken zwangerschap. Daarna kunnen zij tot 24 weken zwangerschap voor abortus kiezen als zij fysiek of psychisch lijden onder de zwangerschap.
Voorstanders van de nieuwe wetten gingen de straat op om de overwinning te vieren. Noord-Ierland was het laatste deel van het Verenigd Koninkrijk waar abortus nog niet toegestaan was, waardoor vrouwen die hiervoor de mogelijkheid hadden voor een abortus naar Engeland moesten reizen.
2019: Noorwegen scherpt abortuswet aan
Noorwegen heeft voor het eerst in veertig jaar iets veranderd aan zijn abortuswetgeving. Vanaf nu moeten Noorse vrouwen die zwanger zijn van een meerling altijd eerst langs een abortuscommissie als ze toestemming willen krijgen voor het weghalen van één van de foetussen.
In eerste instantie was er sprake van een wijziging in de wetsparagraaf die onder andere abortussen bij ernstige ziektes of afwijkingen bij de foetus regelt. Vrouwenorganisaties in Noorwegen kwamen in actie en duizenden Noren gingen protesteren. Dit zorgde ervoor dat het meest omstreden voorstel werd ingetrokken en de aanpassing nu de abortusaanvragen bij meerlingen betreft.
Het belangrijkste verschil is dat vrouwen die zwanger zijn van een meerling in sommige abortussituaties met een toetsingscommissie te maken krijgen. Als ze alle foetussen willen laten verwijderen, dan kan dat voor 12 weken zwangerschap nog steeds zonder tussenkomst van de abortuscommissie. Maar wil zij één van de foetussen laten weghalen dan mag dit nooit zonder een gesprek bij de abortuscommissie en dienen zij toestemming te geven.
Bron: De Volkskrant, 17 juni 2019
2019: Noord-Macedonië
In mei 2019 is de nieuwe Noord-Macedonische abortuswet in werking getreden. De nieuwe wet verhoogt de zwangerschapsgrens voor abortus van 10 weken naar 12 weken. Ook wordt de verplichting van rechterlijke toestemming in geval van verkrachting opgeheven, is er niet langer een wettelijke verplichting tot counseling, en schrijft de wet niet langer voor dat er tussen abortussen van een vrouw minimaal één jaar moet zitten. Ook maakt de nieuwe wet de toegang tot abortus mogelijk zonder de verplichte wachttijd die onder de vorige wet vereist was.
2018: Verschillende protesten in Europa
In 2018 demonstreerden in Ierland, België en Noorwegen vrouwen (en mannen) tegen de strenge abortuswetgeving in hun land. In Ierland werd in mei 2018 een referendum gehouden over versoepeling van de abortuswetgeving. Tot op dat moment was abortus alleen toegestaan wanneer het leven van de moeder in gevaar is. Een meerderheid van de Ieren stemden voor versoepeling. Inmiddels is de uitkomst van het referendum ook omgezet in nieuwe wetgeving. Deze wet maakt afbreking van de zwangerschap tot 12 weken mogelijk. Ook is abortus mogelijk in het geval van een dodelijke afwijking bij de foetus of wanneer de moeder fysiek of geestelijk in gevaar is.
Ook in België gingen vrouwen de straat op. De regering sprak daar over het schrappen van abortus uit het Wetboek van Strafrecht en behaalde hiervoor een meerderheid. Daarnaast wordt de wet op een paar punten worden aangepast. De vrouw hoeft zich niet langer ‘in een noodsituatie’ te bevinden om de zwangerschap af te breken. Een term die ook in Nederland in de Wet Afbreking Zwangerschap is opgenomen[xii]. Daarnaast worden in België artsen die weigeren een abortus uit te voeren verplicht om door te verwijzen naar collega’s en komen er straffen voor iemand die probeert de legale abortus van een vrouw te verhinderen.
De term noodsituatie lijkt vaag. Toen de wet werd ontwikkeld, is er uitgebreid gekeken of het begrip noodsituatie specifieker kon worden gemaakt of duidelijke kaders konden worden geschetst. De conclusie was dat dit niet mogelijk is. Je kunt niet voor iemand anders bepalen of iets een noodsituatie is en dus staat er in de wet alleen dat de vrouw in een noodsituatie moet verkeren. In de praktijk worden mensen die twijfelen of niet met goede redenen komen, begeleid.
En 17 november 2018 protesteerden in 30 steden in Noorwegen vrouwen en mannen om hun abortusrecht te verdedigen. Uit politieke overwegingen is de premier van Noorwegen bereid de wetgeving te verscherpen en daarmee de abortusmogelijkheid voor de vrouw bij een zwangerschap van 12 tot 21 weken in te perken. Eén van de demonstranten vertelt in de Volkskrant dat ze zich schaamt voor haar premier. 'We zijn hier in Noorwegen, het land dat zichzelf zo graag op de borst klopt als het meest geëmancipeerde land ter wereld. Waarom sta ik, anno 2018, dan opeens het abortusrecht te verdedigen?'[xiii]
In april 2018 eisten onder andere artsen in Duitsland van hun regering om een einde te maken aan de omstreden wet die verbiedt dat zij in het openbaar informatie mogen geven over abortus omdat dit gezien wordt als reclame[xiv]. Een vreemde en onwenselijke situatie wanneer een vrouw goed geïnformeerd een abortus wil laten uitvoeren. In december werd na onderhandeling tussen de coalitiepartijen definitief ingestemd met een versoepeling van de wet. Informatie over abortus en een lijst van abortusartsen mag via de website van een overheidsinstantie beschikbaar worden gesteld[xv]. De artsen zelf mogen sinds begin 2019 ook zelf aangeven dat zij abortusbehandelingen doen en moeten daarbij verwijzen naar een website met (neutrale) informatie die in opdracht van de overheid wordt verstrekt.
Meer informatie?
Factsheet Ongewenste Zwangerschap
[i] Uitspraak ECHR: http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-102332
[ii] https://www.nd.nl/nieuws/geloof/paus-dreigt-andorra-met-staatscrisis-wegens
[iii] https://www.mo.be/wereldblog/abortus-als-babyholocaust
[v] https://vanmierlostichting.d66.nl/idee-jaargangen/idee-edities-2011/med…
[vi] Trouw, 31 mei 2017. Abortus is in polen illegaal en de morning-afterpil zit op de schopstoel.
[vii] Het abortuscijfer is – volgens de internationale definitie – het aantal zwangerschapsafbrekingen per 1000 vrouwen van 15 tot en met 44 jaar. Het abortuscijfer relateert zo het aantal zwangerschapsafbrekingen aan het aantal vrouwen in de vruchtbare leeftijd.
[viii] Factsheet Ongewenste Zwangerschap 2016
[ix] IGJ, 2021. Jaarrapportage 2019 van de wet afbreking zwangerschap.
[xi] https://www.amnesty.nl/actueel/uitspraak-europees-hof-over-onwettig-constitutioneel-hof-polen-moet-tot-actie-leiden(externe link)
[xii] De vrouw zelf bepaalt of zij in een noodsituatie verkeerd.
[xiv] https://nos.nl/artikel/2229377-informatie-geven-over-abortus-in-duitsland-6000-euro-boete.html
[xv] https://nos.nl/artikel/2263361-duitse-regering-staat-informatie-over-abortus-toe.html
